Zamek Królewski w Warszawie

ierwsze założenie obronne w miejscu obecnego zamku powstało za czasów księcia mazowieckiego Bolesława II. Po rozbiciu dzielnicowym zjednoczył on na przełomie XIII i XIV wieku całe Mazowsze, a za siedzibę kasztelanii obrał wieś położoną u ujścia potoku Kamionki do Wisły. Wtedy wieś ta zwała się Warszowa. Miejsce było wybrane bardzo dobrze, od strony Wisły znajdowało się strome zbocze, od południowej strony, gdzie obecnie biegnie trasa W-Z był wąwóz wspomnianego potoku, wystarczyło przekopać odcinek fosy oddzielającej zamek od miejscowości. Oczywiście tamten gród nie zajmował tak rozległego terenu jak obecnie zamek - znajdował się w okolicy Wieży Grodzkiej, a fosa biegła do okolicy Wieży Władysławowskiej.

Równocześnie z grodem powstawał przy kształtowanym wówczas 

Widok od wschodu, fot. ZeroJeden, IV 2005

szlaku handlowym znad Bałtyku nad Morze Czarne ośrodek rzemiosła. Następca Bolesława Trojden wzniósł wokół miasta i grodu umocnienia murowane. Za jego czasów Warszawa była już na tyle reprezentacyjnym miejscem, że mogła w 1339 roku przyjąć sędziów papieskich rozstrzygających spór polsko-krzyżacki.

Kolejny książę mazowiecki Kazimierz wzniósł przy grodzie potężną wieżę zwaną wówczas Wielką, obecnie - Grodzką. Z tej pierwszej wieży zachowały się jednak tylko piwnice i przyziemie, reszta pochodzi z czasów późniejszych. Znajduje się w południowo-wschodnim narożniku zamku widoczna z wiaduktu nad trasą W-Z.

Następnej rozbudowy dokonał na początku XV wieku panujący od 1374 roku w księstwie mazowieckim Janusz I Starszy. Postawił przylegający do Wieży Wielkiej okazały murowany dwór książęcy zwany Domem lub Dworem Wielkim, kolejne odcinki drewniano-ziemnych umocnień przeistaczały się w mur obronny. Również i z tego budynku do dziś pozostały części znajdujące się poniżej poziomu obecnego dziedzińca, chociaż do drugiej wojny światowej był w prawie nienaruszonym stanie. 

Wieża Zygmuntowska na zdjęciu sprzed 1939 roku

Pierwotnie pomieszczenia te były parterem budynku, a przeznaczone były pod obrady sądu a potem dla sejmu mazowieckiego. Na pierwszym piętrze znajdowały się komnaty książęce i reprezentacyjna obszerna izba przyjęć i festynów.

Zamek powiększano w ciągu całego XV wieku. Bramę Żuraw połączono z murami miejskimi, powstała szopa Sądów ziemskich, której piwnice znajdują się obecnie obok Wieży Zygmuntowskiej. W obrębie zamku znajdowało się jeszcze kilka zabudowań gospodarczych i jednopiętrowy Dom (Dwór) Mały, do którego przeniesiono część pomieszczeń książęcych.

Kolejnych sześciu piastowskich książąt mazowieckich miało swą siedzibę na zamku, aż do Stanisława I i Janusza III, na których zakończyła się linia Piastów mazowieckich. Również Mazowsze straciło wówczas samodzielność. Zmarli oni w 1524 i 1526 roku, a sprawa ich śmierci wzbudziła wiele kontrowersji. O podanie księciu Januszowi trucizny podejrzewano jego kochankę Katarzynę Radziejowską. Zygmunt Stary, który przyłączył księstwo mazowieckie do Polski po ich śmierci zmuszony był w wyniku nagłośnienia sprawy powołać specjalną komisję do wyjaśnienia śmierci Janusza. Komisja orzekła jednak, że "książę nie sztuką ani sprawą ludzką, lecz z woli Pana Wszechmocnego z tego świata zszedł". Wyjaśnienia jednak nie można przyjmować tak bezkrytycznie, ponieważ król szybko odsunął od władzy powołaną przez sejm mazowiecki księżniczkę Annę. Powołanie to nie uratowało jednak niepodległości księstwa.

Księżniczka Anna wystawiła Januszowi i Stanisławowi wspólny nagrobek, zachowany w podziemiach katedry do dziś.

W ciągu następnych 

fot. ZeroJeden, III 2002

lat przeprowadzono kolejne prace budowlane, które można podzielić na dwa etapy. Pierwszy przeprowadzono w latach 1526-1531, kolejny - w 1549 roku. Prace polegały na odnowieniu Domu Wielkiego i Małego, dobudowaniu od południa do Wieży Wielkiej małej wieżyczki oraz dobudowaniu kilku budynków gospodarczych. Po śmierci króla Zygmunta Starego zamek otrzymała wdowa po nim - Bona. Rezydowała ona w Warszawie na stałe, aż do swego wyjazdu do Włoch w 1556 roku. Również jej syn król Zygmunt August często przebywał na zamku warszawskim.

Kiedy za czasów Zygmunta Augusta planowano zawiązanie unii polsko-litewskiej uchwalono, że miejscem sejmów rzeczypospolitej będzie właśnie Warszawa. W 1569 roku przystąpiono do rozbudowy rezydencji odprawiając pierwszy sejm w Lublinie. Budową kierował kanonik kolegiaty warszawskiej Kasper Sadłoch, natomiast nadzór nad całością przedsięwzięcia powierzono Jacopo Pari z Biscone, jednak niedługo potem zastąpił go Giovanni Battista Quadro z Lugano. Zamek otrzymał nowe skrzydło zwane Domem Nowym Króla Jego Miłości wzniesione wzdłuż biegu Wisły. Na pierwszym piętrze nowego skrzydła znalazły się apartamenty królewskie, w przyziemiu natomiast znalazły się pomieszczenia dworzan i straży królewskiej. Dla obrad sejmu przeznaczono pomieszczenia Domu Wielkiego

W jednym z pomieszczeń nowego skrzydła mistrz Twardowski ukazał królowi ducha zmarłej Barbary Radziwiłłówny. Jako "duch" - wedle świadectw ówczesnych - wspomogła magię mistrza Twardowskiego warszawska mieszczka Barbara Giżanka, z którą później Zygmunt August, ku oburzeniu szlachty i magnatów, nawiązał romans, zamierzał nawet zawrzeć z nią związek 

Warszawa na sztychu z 1751 roku, Johann Friedrich Probst

małżeński. Na przeszkodzie stanęła tylko przedwczesna śmierć monarchy.

Warszawa pełniła funkcję centrum administracyjnego już od czasów Zygmunta Augusta. Tutaj odbywały się posiedzenia sejmu i senatu i tutaj sprawowali rządy najwyżsi urzędnicy królewscy. Zamek w drugiej połowie XVI wieku kończyła poszerzać żona drugiego elekcyjnego króla Polski Stefana Batorego - Anna Jagiellonka.

Kolejnym królem został Zygmunt III Waza i to on postanowił uczynić Warszawę swoją stałą rezydencją. Wynikła stąd potrzeba dalszej rozbudowy, aby pomieścić sejm, dwór królewski oraz najwyższe urzędy. Przebudowa rozpoczęta w 1591 roku trwała prawie 30 lat - do 1619 roku. Zamek uzyskał wówczas swój dzisiejszy wygląd. Utworzono pięcioboczny dziedziniec zamykając go skrzydłem północnym, zachodnim 

fot. ZeroJeden, IV 2005

i południowym. Nad bramą w zachodnim skrzydle wzniesiono Wieżę Zegarową (Zygmuntowską), skrzydło to stało się frontem nowego zespołu. Jego narożniki zaakcentowano dwoma małymi wieżyczkami. Prace te prowadzili Giovanni Trevano, Giacomo Rodondo, Mateo Castelli i Paolo del Corte.

Dzieło rozpoczęte przez Zygmunta kontynuował jego następca - Władysław IV. Wieża Władysławowska przylegająca do Domu Wielkiego i Nowego, w której mieszczą się schody prowadzące do apartamentów królewskich pochodzi z tego okresu przebudowy. On też zatroszczył się o wspaniały wystrój artystyczny i malarski sal. Podwyższył skrzydło południowe o jedną kondygnację i umieścił w nim salę teatralną. Przed zamkiem w 1644 roku dla uczczenia ojca wystawił kolumnę z jego posągiem. Autorem projektu tego pomnika był Constantino Tencalla a samą postać króla stworzył Clemente Molle.

Zamek nie miał już wtedy żadnego znaczenia militarnego. Natomiast jego blask jako rezydencji królewskiej był wciąż powiększany przez kolejnych władców. Zgromadzono niezwykłą ilość dzieł sztuki, zarówno obcej jak i krajowej, zamawiano obrazy u największych malarzy tworzących w Warszawie i Gdańsku. W teatrze zamkowym sztuki Williama Shakespeare'a, Christophera Marlowe'a i Thomasa Dekkera wystawiały przybywające z Anglii zespoły aktorskie. Były tu wystawiane zarówno balet jak i opera, istniała kapela dworska. Z inicjatywy drugiej żony Władysława IV Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers na zamku kwitło życie naukowe.

Okres rozkwitu przerwał potop szwedzki. Zamek otoczony był co prawda ziemnymi bastionami, ale wojska szwedzkie zdobyły go bez jednego wystrzału. Zamek został doszczętnie złupiony 

Zamek w 1656 roku według E.J.Dahlbergha

po czym przeznaczono go na szpital i stajnie. Z wyposażenia ocalał jedynie wystrój ścian, którego ze zrozumiałych względów nie dało się wywieźć, między innymi malowidła ścienne w Pokoju marmurowym.

Po odzyskaniu zamku szybko przygotowano go do posiedzeń sejmu, jednak król Jan Kazimierz zamieszkał na razie w pałacu przy Krakowskim Przedmieściu. W zamkowej sali teatralnej wystawiono pierwsze po najeździe szwedzkim przedstawienie. Kolejny władca odnowił apartamenty królewskie nadając im nowy wystrój. Kolejne prace budowlane na zniszczonym zamku podjął w większym zakresie Jan III Sobieski, który rezydował już znów na zamku. Po zniszczeniach z okresu wojny północnej podczas odbudowy August II dobudował obszerny pałac zwany później Saskim.

Do czasów Stanisława Augusta zamek był świadkiem hołdu elektorów pruskich składanych władzom Rzeczypospolitej. Ostatni hołd lenny oddał królowi książę kurlandzki Piotr Biron w dniu 31 grudnia 1764 roku.

Chociaż już wtedy zamek częściowo odzyskał 

Kartusz nad wjazdem na zamek od zachodu, fot. ZeroJeden, V 2005

swoją rangę, to dawną świetność zamkowi przywrócił dopiero król Stanisław August. Podczas swych rządów w latach 1764-1795 zrealizował wybitną kompozycję wnętrz. Przy pracach wykorzystywał największych projektantów i sztukatorów z Francji, oraz Włoch. Przebudowano od strony dziedzińca elewacje północną i południową, podczas odbudowy skrzydła południowego po pożarze z 1767 roku wzniesiono w nim Schowy Wielkie oraz urządzono Salę Gwardii Konnej Koronnej. Prace te wykonywał pracujący już tu za czasów Augusta III Jakub Fontana. Po jego śmierci nadwornym architektem został Merlini. Zajął się on między innymi wystrojem sal w skrzydle wschodnim. W latach 1779-1782 wzniesiono budynek Biblioteki Królewskiej.

W zamku zamknęły się ostatnie rozdziały historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W Izbie Poselskiej w 1773 roku przyjęto traktat rozbiorowy Polski. Tutaj również Rzeczpospolita ostatni raz zerwała się ostatni raz przed utratą niepodległości, aby w 1791 roku mimo zamętu uchwalić Konstytucję 3 Maja.

Ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski 7 stycznia 1795 roku opuścił swą monarszą siedzibę na zawsze wywożąc większość zbiorów zamkowych do Grodna. Warszawa na mocy traktatu petersburskiego została przekazana Prusom, a zamek na okres 10 lat stał się prowincjonalną rezydencją króla pruskiego.

W 1806 r. przebywała tu armia napoleońska, a sam cesarz zjawił się na zamku 20 grudnia tego roku, urządzając sobie w nim na pewien czas kwaterę główną.

Aż do roku 1830 zbierał się tu na posiedzenia sejm Królestwa Kongresowego. Podczas powstania listopadowego w Izbie Poselskiej zdetronizowano cara Mikołaja I jako króla Polski. 

fot. ZeroJeden, V 2005

W okresie popowstaniowym rezydowali na zamku carscy namiestnicy. Zabrano trony z Sali Senatorskiej i Tronowej oraz szereg obrazów i wyposażenie.

Po roku 1918 Rada Ministrów stwierdziła, że zamek zostanie gmachem reprezentacyjnym Rzeczypospolitej. W latach 1921-1924 Rosja radziecka zwróciła zagrabione przez carat dzieła sztuki. Umożliwiło to pełne odtworzenie m.in. Sali Rycerskiej, Audiencyjnej oraz Sali Canaletta. Na podobny gest nie zdobyły się niestety inne państwa, których armie zagarnęły z zamku cenne pamiątki historyczne. Prace restauracyjne prowadzone były pod kierownictwem Kazimierza Skórewicza, a od 1928 roku Adolfa Szyszko-Bohusza. W 1926 roku zamek stał się rezydencją prezydenta Ignacego Mościckiego.

Zamek zbombardowany przez hitlerowców 17 września 1939 roku przez 10 dni trawiony był pożarami. Po ich ugaszeniu Zarząd Miasta próbował ratować obiekt, jednak hitlerowcy natychmiast to przerwali i postanowili zamek jako symbol państwa i narodu polskiego zniszczyć. Demontowano wnętrza i wyposażenie, wyborowano dziesięć tysięcy otworów pod materiał wybuchowy. 

Dziedziniec zamkowy na zdjęciu sprzed 1926 roku

W tym czasie ekipie Muzeum Narodowego pod kierownictwem Stanisława Lorentza udało się wejść na teraz zamku i uratować przed zniszczeniem fragmenty sztukaterii, kominki, posadzki, fryzy, kolumny i części malowideł ściennych. Zamek przez lata okupacji trwał jako ruina dodatkowo uszkodzona podczas walk z okresu Powstania Warszawskiego.

Po upadku Powstania Niemcy dokończyli rozpoczętego dzieła minerskiego. Wysadzenia dokonano zapewne w dwóch etapach w dniach 24 października do 27 listopada 1944 roku.

17 stycznia 1945 roku 2 batalion 6 pułku piechoty Wojska Polskiego wkroczył do zamku przywracając go w ręce polskie.

Mimo apeli i uchwał sejmowych długo nie udawało się rozpocząć prac mających na celu odbudowę zamku. Zdawano sobie jednak sprawę ze znaczenia tych planów. Do 1971 roku zdołano jedynie odnowić Pałac pod Blachą oraz budynek Biblioteki. Z ruin wydobywano kolejne fragmenty kamieniarki i wyposażenia. Stanisław Lorentz, który z wielkim poświęceniem ratował fragmenty wyposażenia przed wysadzeniem teraz nie przestawał apelować o przystąpienie do odbudowy. 20 stycznia 1971 roku zawiązał się Obywatelski Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Od tego momentu prace wreszcie ruszyły do przodu. Bogata dokumentacja i ikonografia pozwoliła na wykonanie wiernych planów odbudowy. Przed przystąpieniem do prac budowlanych przeprowadzono jeszcze badania archeologiczne, które w znacznej mierze pogłębiły wiedzę o wcześniejszych dziejach zamku. Podczas prac budowlanych gdzie tylko było to możliwe włączano do odtwarzanych murów ocalałe fragmenty. Polacy i polonia za granicą 

Widok miasta i zamku w końcu XVI wieku według Georga Brauna i Fransa Hogenberga

nie szczędzili ofiar i datków, zebrano 1 miliard złotych i 820 tys. dolarów, pozwoliło to całkowicie pokryć koszty prac, pomoc z budżetu państwowego okazała się zbędna.

Budynek w stanie surowym oddano w 1974 roku. Prace nad wystrojem trwały jeszcze wiele lat. 30 sierpnia 1984 roku dokonano uroczystego otwarcia odtworzonego zamku. Od tego czasu udostępnia on zwiedzającym obszerne częściowo uratowane zbiory dzieł sztuki.